De geschiedenis van de kerk Haule

Haule

Al in de vroege Middeleeuwen was Haule (De Haule in de plaatselijke streektaal: het Stellingwerfs) een belangrijke nederzetting. Van het naburige dorp Haulerwijk bijvoorbeeld bestond nog helemaal niets. Dat is pas gekomen toen de veenmoerassen ten noorden en ten oosten van Haule ontgonnen werden en er turf gewonnen werd vanaf de eerste helft van de 18e eeuw. Toen is de groei zo snel gegaan, dat het moederdorp Haule in grootte snel voorbijgestreefd werd. Tot 1880 wordt de bevolking van Haulerwijk geteld onder die van Haule. In het genoemde jaar wordt Haulerwijk een eigen zelfstandig dorp.

Donkerbroek en Haule zijn twee oude Drentse kerspelen, liggende ten noorden van de Kuinder of Tjonger, die zich in 1328 evenals 10 nog andere kerspelen, aansloten bij de Friezen van Stellingwerf. Beide dorpen waren van oudsher agrarische nederzettingen. In 1640 had Haule 20 stemdragende boerderijen, waaruit blijkt dat het niet zomaar een klein plaatsje was. De boerderijen van Haule reikten in het algemeen van de Kuinder in het zuiden tot de scheiding, die in het veen was getrokken, in het noorden. Een grote rol in die periode speelde het Groninger geslacht Ewssum, dat op Nienoord in Leek zetelde, maar waarvan de naam afkomstig was van het stamslot te Middelstum. Al vroeg had dit geslacht uitgestrekte eigendommen in onder meer Haule. In 1640 waren 6 van de 20 boerderijen eigendom van het geslacht Ewssum. Vanouds heeft Haule dan ook het aanzien van een flink boerendorp dat behoort tot de oudste dorpen van Ooststellingwerf.

Al in 1328 was Haule een eigen (rooms-katholiek) kerkdorp. Bestuurlijk (geestelijk en wereldlijk) viel onze regio toen onder de bisschop van Utrecht. De pastorie had een boerderij in eigendom. De zgn. “pastorije-plaats”. Het woonhuis van de pastoor van Haule was tegenover de toenmalige kerk gelegen. Deze boerderij is op 27 oktober 1903 verkocht. De verkoopboekjes kondigen de boerderij aan als “zathe en landen, waarvan de huizinge is afgebrand, aan weerszijden van de straatweg bij de kerk te Haule “De Weeme” genaamd”.

Hervormde Gemeente

Op kerkelijk gebied vond na 1580 een aardverschuiving plaats. De katholieke eredienst werd verboden en het katholicisme verdween voor enkele eeuwen officieel uit Friesland. De parochiekerken kwamen ter beschikking van de gereformeerden, later hervormden genoemd. Er ontstond een nieuwe kerkelijke organisatie.
Vanaf 1701 vormen Donkerbroek en Haule (met later Haulerwijk) één kerkelijke gemeente. Daarvóór behoorde de kerkelijke gemeente onder die van Oosterwolde. In 1845 wordt het dorp Haulerwijk een zelfstandige kerkelijke gemeente, hoewel de band met de moedergemeente nog niet definitief wordt doorgesneden. In 1847 wordt in Haulerwijk een pastorie gebouwd en in 1852 begint de bouw van een kerk. De inwijding vindt plaats in 1853 toen ook de eerste predikant kwam.

De Hervormde Gemeente te Donkerbroek en Haule bezit in beide plaatsen een kerk en behoort sinds 2004 tot de Protestantse Kerk in Nederland. Er wordt nauw samengewerkt met de Gereformeerde kerk te Donkerbroek die ook is aangesloten bij de Protestantse Kerk in Nederland.

Kerk Haule

Uit de middeleeuwse tijd is niet zoveel bekend. Zo weten we niet wanneer de eerste kerk hier gesticht is. Er zijn oude archieven waaruit blijkt dat Haule in 1328 een belangrijk kerkdorp was, dus er heeft toen zeker een (Rooms-katholieke) kerk gestaan. Niet bekend is waar de kerk stond en hoe groot hij was. Van het jaar 1542 weten we dat er toen opdracht gegeven werd alle kerkgoederen op te geven. Alle opgaven zijn verzameld in de zgn. Benificiaalboeken. Dit zijn lijsten van grootte, grenzen en jaarlijkse opbrengsten van de kerkelijke bezittingen, gemaakt door de Friese parochies in opdracht van Karel V, na een bevel van Maria van Hongarije.
De “stelling” Claes Egbes verzorgde de opgave voor de kerk van Haule. In Haule is een straat vernoemd naar deze machthebber. Een “stelling” was iemand die rechter was. Maar tegelijk was hij ook bestuurder, notaris en officiële vertegenwoordiger van de streek. Hij werd gekozen door en uit de “gemiene miente” of “miente”, dat waren de eigenaren van de boerderijen in een dorp met elkaar.

Het is goed mogelijk dat vanaf 1328 tot heden er altijd een kerk in Haule gestaan heeft.

De huidige (protestantse) kerk is gebouwd in 1854 en ingewijd de 18e november 1855. Daarbij wordt de naam genoemd van A.N.B. Huizinga, v.d.m. (dienaar des Woords) in Donkerbroek en Haule. Op de gevelstenen kan men lezen welke belangrijke personen aanwezig waren bij de eerstesteenlegging en wie verantwoordelijk waren voor de (her)bouw. We wijzen even op de naam Lycklema à Nijeholt (burgemeester), een naam die allerlei banden heeft met de streek waarin Haule is gelegen. H.J. Noorman was de architect van het kerkgebouw.

Vóór 1830 stond naast de vorige kerk een klokkenstoel, waarin twee klokken hingen. Een in 1830 gegoten klok heeft in de toren van de nieuwe kerk gehangen, maar is vermoedelijk in de Tweede Wereldoorlog verdwenen. De ene klok die nu in de toren hangt is volgens het opschrift gegoten in 1950 door de Firma Van Bergen te Heiligerlee.
Op de toren staat niet, zoals bij zoveel kerken, de haan maar het veel minder voorkomende Saksische paard. Ook in het dorp Makkinga, hier niet zover vandaan, staat een paard op de toren. In 1957/1958 vond een grote restauratie plaats. O.a. werden toen een aantal banken vervangen door stoelen en ook de toren werd opgeknapt. In 1991/1992 is een grote onderhoudsbeurt uitgevoerd (onder meer: herstellen voegwerk, vernieuwen van de ramen, herstellen toren en vernieuwen van de daarin aanwezige klokkenstoel).

• In 2001 is de laatste renovatie uitgevoerd. Dit werk omvatte:
  Restauratie van het kerkdak (dakconstructie, nieuwe pannen en bliksemafleiderinstallatie), van de dakgoten met afvoeren, van de kerktoren en aanverwante onderdelen, zoals zoldervloeren en trappen.
• Herstellen van het metsel- en voegwerk, de kozijnen en de betimmering van de toegangsdeuren en het buitenschilderwerk.
• Plaatsen van een toilet en een keukenblok; schilderwerk betimmering en vloeren; aanschaf nieuwe stoelen en kachels; vernieuwen elektriciteitsleidingen.

In 2008 is de kerk door de gemeente Ooststellingwerf aangewezen tot gemeentelijk monument.

Orgel

Rond 1980 werd geconstateerd dat het orgel uit de 19e eeuw aan vervanging toe was. Van de Gereformeerde kerk te Silvolde (Gld.) werd een orgel aangekocht wat nog maar een kleine dertig jaar oud was. Het was helemaal uit elkaar gehaald. Het oorspronkelijke orgel was gemaakt in 1952 door de firma Bernhard Koch te Apeldoorn. Met behulp van vele vrijwilligers werd het orgel in elkaar gezet. Daartoe werd eerst een balkon gebouwd. Vervolgens werd hierop het orgel opgebouwd. Ook werd een orgelkas gemaakt, compleet met houtsnijwerk. In feite hebben de vrijwilligers een nieuw orgel gebouwd. Meer dan een jaar is er hard gewerkt met een fraai resultaat. Ook de klank van het orgel mag gehoord worden. Op 28 september 1982 is het orgel feestelijk in gebruik genomen. Voor de liefhebbers volgt hier de dispositie:
Manuaal I : Prestant 8 voet; Holpijp 8 voet; Octaaf 4 voet; Superoctaaf 2 voet; Cornet 5 sterk
Manuaal II : Salicet 8 voet; Celeste 8 voet; Nasard 3 voet; Fluit 4 voet; Sifflet 2 voet
Pedaal : Subbas 16 voet
Tremulant op hoofdwindkanaal
Koppels : Manuaal I en Manuaal II; Pedaal en Manuaal I; Pedaal en Manuaal II

Kerkhof

Rondom de kerk is een begraafplaats aanwezig. Op een paar grafstenen treffen we grafpoëzie aan. Fraai te noemen is het grafdicht op de steen van Jan Jans Reinders, die op 6 februari 1883 overleed. Hij werd 80 jaar oud. In het grafdicht wordt de betrekkelijkheid van het leven tot uitdrukking gebracht. Op 26 juli 1884 overleed, ruim 55 jaar oud, Zander Karsten Wemer. Het grafdicht spreekt van een levensloop in zwakheid. We mogen aannemen, getuige het grafdicht, dat Wemer langdurig of misschien met grote regelmaat ziek is geweest. Ook een bijzonder grafdicht treffen we aan op de steen van Jan Andries Hof. Hij overleed op 18 maart 1906, ruim 81 jaar oud.

Bronnen

1. Een beknopte beschrijving van de twee kerkgebouwen van de N.H. kerk te Donkerbroek en Haule. Hervormde Gemeente Donkerbroek-Haule, 1992.
2. Notities uit de Geschiedenis van de Ooststellingwerfse dorpen door dr. T.H. Oosterwijk, Oosterwolde 1986.

Opgesteld door G. Freriks.
Haule, juli 2010.